Stephen Porges, Amerikaans neurowetenschapper en hoogleraar psychiatrie heeft met zijn polyvagaal theorie, de werking van ons autonome zenuwstelsel verder genuanceerd. Begrip van de werking van ons zenuwstelsel helpt bij het beter begrijpen van chronische angst en pijn en de relatie tussen stress en klachten. Wil je hier meer over lezen, check dan de website van Deb Dana hier.
Haar boek ‘De polyvagaal theorie in therapie ‘ is ook in het Nederlands verkrijgbaar en is een absolute aanrader voor iedereen.

Hier een beknopte uitleg. Het autonome zenuwstelsel bestaat uit de volgende onderdelen.
1. het dorsale parasympathische systeem
2. het sympathische systeem 
3. het ventrale vagale systeem 
De nervus vagus is onze belangrijkste hersenzenuw die 1 & 3 aanstuurt. Diverse ruggenmergzenuwen zorgen voor de innervatie van ons sympatische systeem (2). De nervus vagus zenuw bestaat uit twee delen (en vele vertakkingen): een dorsale en ventrale tak. Wordt de dorsale tak geactiveerd door extreme schokkende gebeurtenissen dan treedt een reeks reacties in werking die hieronder beschreven worden. Is de ventrale tak van de n.vagus geactiveerd, dan voelen we ons veilig en verbonden met anderen. We kunnen rusten en herstellen, groei en verandering is mogelijk in deze staat.

Het dorsale vagale systeem
Dit is het deel van de nervus vagus dat ervoor zorgt dat het organisme bij gevaar in elkaar zakt, of zich klein maakt / samentrekt en de lichaamsfuncties zoals spijsvertering vertraagt.
Het is voornamelijk verbonden met onze organen en heeft naast processen van herstel te maken met eerst een oriënterende ‘freeze‘ bij gevaar. Als dit niet helpt: ‘shutting down’ de onbeweeglijkheidsreactie treedt dan in. Het draait in die situatie om energie conserveren en overleven. Gedrag: je ‘voor dood houden’, spieren verstijven ‘je stijf houden alsof je niet bestaat’ en dissociatie om het gevoel van overweldigende hulpeloosheid te vervagen.
Het sympatische systeem zorgt voor activatie, beweging en de meer primitieve vecht en vlucht responsen. Het uit zich vooral in romp en ledematen. Het is een actief vermijdingssysteem, spieren die zich aanspannen zijn klaar voor actie; je hartslag verhoogt, je zet je schrap of duikt reflexmatig weg.
Het ventrale vagale systeem ook wel ‘sociale betrokkenheid systeem’ . Dit systeem zorgt er bijvoorbeeld voor dat we bij een conflict met elkaar kunnen blijven communiceren in plaats van direct te gaan vechten of vluchten. De ventrale vagus speelt een belangrijke rol bij het vermogen tot communicatie en is sterk verbonden met de préfrontale cortex. Onze capaciteit voor sociaal contact heeft hier de lichamelijke basis. Deze tak van de nervus vagus zenuw geeft de mogelijkheid tot kalmering en geruststelling, veiligheid en is naar beneden verbonden met het hart en longen en naar boven met de gezichtsspieren. 

Onderlinge beïnvloeding in het autonome zenuwstelsel.
Het oudste systeem (de dorsale vagus (1) onderdrukt bij hevige stress (zoals hevige pijn en/of angst) het sympathische systeem en blokkeert het sociale engagement systeem. In psychologische zin gesproken: in levensbedreigende situaties remt de dorsale vagus het mentaliserend vermogen (verdwijnen van compassie en begrip voor andere mensen).  Vechten of vluchten en zeker sociaal communiceren heeft in een hopeloze situatie immers geen zin meer. Het helpt wel als je volledig afgesloten voelt van de omgeving, van pijn en van je gevoelens op dat moment.
2 Het sympathische systeem onderdrukt in een bedreigende situatie het sociale-betrokkenheid systeem. Vechten of vluchten krijgt aldus de voorrang. Als dit systeem geregeld aanstaat, bijvoorbeeld bij chronische haast of spanning, dan kan iemand dat persoonlijk als ‘energiek’ en ‘normaal’ beleven (want hij/zij is er tenslotte aan gewend), maar een buitenstaander ziet de (heftige) opwinding en verhoogde arousal in de persoon wel.
3 De ventrale vagus (het sociale engagement systeem) heeft het vermogen beide andere systemen af te remmen en tot rust te brengen als die actief zijn bij een toestand van chronische stress.

De ventrale vagus / het sociale systeem kan geactiveerd worden door zelfregulatie of co-regulatie. Bijvoorbeeld in een therapiesetting, maar zeker ook prive met een begripvol persoon die je vertrouwt.

Trauma
Trauma wordt wel gedefinieerd als een ernstige geestelijke schok, die ontstaat door een nare ervaring in een bedreigende situatie en die een blijvende stoornis in het ons zenuwstelsel teweegbrengt omdat de gebeurtenis ons zo overweldigd heeft.
Trauma kan eenmalig zijn maar ook zich over een langere periode uitstrekken. Bij dreiging kun je denken aan een onveilige omgeving, emotioneel afwezige ouders, een eisende sociale omgeving (school, ouders, vrienden), seksueel misbruik maar ook bij pijn en angst b.v. ten gevolge van een ongeluk, operatie, infectie of blessure. Met in het achterhoofd de polyvagale theorie kunnen we begrijpen dat vooral de geconditioneerde reacties die gedomineerd worden door de dorsale vagus en het sympathische systeem, de overhand hebben in het dagelijkse functioneren van de persoon. De getraumatiseerde persoon leeft constant in verhoogde alertheid, met verhoogde spierspanning en gevoelens van uitputting en depressie. Het sociale interactiesysteem is fors geremd of inactief, wat daardoor zorgt voor verergering van klachten omdat iemand zich simpelweg niet open kan stellen voor verbinding, de mogelijkheden voor groei en verandering.

Als de opgebouwde defensieve energie zich niet ontlaadt in actie, bouwt dit alsmaar verder op en ervaar je in spanning in je spieren, stijfheid van gewrichten en rigiditeit bij bewegen o.a. ten gevolge van een verminderde coördinatie. Trauma heeft dus naast een mentale component ook absoluut een fysieke component.  De vastgehouden spierspanning is vaak een trigger die het sympathische systeem actief houdt.
Zo kan een vicieuze cirkel ontstaan van actie, die op de lange duur zal leiden tot activering van het eerste en oudste systeem de dorsale vagus. Men leeft, maar innerlijk ontstaat een staat van uitputting: gevoelens van onverschilligheid, depressie, schaamte, zelfhaat en tenslotte totale ‘afschakeling’: een staat van hypo arousal. Je zou dit meer als óverleven kunnen typeren. Is ons ventrale vagale systeem meestal geactiveerd en zijn de andere twee systemen normaal functionerend, dan ervaar je een prettig en licht leven en ondanks dat er tegenslagen zullen zijn, je systeem is veerkrachtig en vindingrijk genoeg om daarvan te reguleren.

 ² The polyvagal theory: neurophysiological foundations of emotions, attachment, communication, and self-regulation. Porges SW, 2011, New York, NY: Norton ³ Freeze for action: neurobiological mechanisms in animal and human freezing, Karin Roelofs, Donders Institute for Brain Cognition and Behaviour and Behavioural Science Institute, Radboud University Nijmegen.