Stephen Porges, Amerikaans neurowetenschapper en hoogleraar in de psychiatrie  heeft met zijn polyvagaal theorie, de werking van het autonome zenuwstelsel verder genuanceerd. Het helpt bij het beter begrijpen van chronische angst en pijn en de relatie tussen stress en klachten. Het heeft ook implicaties voor de verdere behandeling en begeleiding van mensen met chronische pijn /angstklachten als gevolg van bijvoorbeeld traumatische gebeurtenissen. Hierover later meer.
Een korte uitleg:  Ons autonome zenuwstelsel bestaat uit twee delen: Het sympathisch deel zorgt voor de energie om actief te zijn: te werken, te vechten en vluchten. Het parasympathisch deel zorgt voor rust, opbouw en herstel, groei.  Poly betekent ‘veel’ in de zin van ‘twee of meer’, en vagaal refereert aan de hersenzenuw de nervus vagus. Deze zenuw bestaat feitelijk uit twee delen: een dorsale en ventrale tak.

Het polyvagale systeem bestaat uit:
1. het dorsale parasympathische systeem
2. het sympathische systeem 
3. het ventrale vagale systeem 
Al deze systemen hebben hun oorsprong in de hersenstam, waar de nervus vagus ontspringt.

1. Het dorsale vagale systeem
   Dit is het deel van de nervus vagus dat ervoor zorgt dat het organisme bij gevaar in elkaar zakt, of zich klein maakt / samentrekt en de lichaamsfuncties zoals spijsverstering vertraagt.
   Het is voornamelijk verbonden met onze organen en heeft naast processen van herstel te maken met eerst een oriënterende ‘freeze‘ bij gevaar. Als dit niet helpt: ‘shutting down’ de onbeweeglijkheidsreactie treedt dan in.
   Het draait in die situatie om energie conserveren en overleven. Gedrag: je ‘voor dood houden’, spieren verstijven ‘je stijf houden alsof je niet bestaat’ en dissociatie om het gevoel van overweldigende hulpeloosheid te vervagen.

2. Het sympatische systeemzorgt voor activatie, beweging en de meer primitieve vecht en vlucht responsen. Het uit zich vooral in romp en ledematen. Het is een actief vermijdingssysteem, spieren die zich aanspannen zijn klaar voor actie; je hartslag verhoogt, je zet je schrap of duikt reflexmatig weg.
3. Het ventrale vagale systeemook wel ‘social engagement systeem’ .
   Dit systeem zorgt er bijvoorbeeld voor dat we bij een conflict met elkaar kunnen blijven communiceren in plaats van direct te gaan vechten of vluchten. De ventrale vagus speelt een belangrijke rol bij het vermogen tot communicatie en is sterk verbonden met de préfrontale cortex. Onze capaciteit voor sociaal contact heeft hier de lichamelijke basis. Deze tak van de nervus vagus zenuw geeft de mogelijkheid tot kalmering en geruststelling en is intens verbonden met het hart.
   
   

Onderlinge beïnvloeding in het Polyvagale systeem
Het autonome zenuwstelsel is  sterk verbonden met somatische, perceptuele, en cognitieve systemen. De drie autonome subsystemen beïnvloeden elkaar hiërarchisch.
Het oudste systeem (de dorsale vagus (1) onderdrukt bij hevige stress (zoals hevige pijn en/of angst) het sympathische systeem en blokkeert het sociale engagement systeem (zet elke activatie uit).
In psychologische zin gesproken: in stress remt de dorsale vagus het mentaliserend vermogen (verdwijnen van compassie en begrip voor andere mensen).  Vechten of vluchten en zeker sociaal communiceren heeft in een hopeloze levensbedreigende* situatie immers geen zin meer (*kan ook een huwelijksceremonie zijn of bloed prikken). Het helpt wel als je je slap en voor dood houdt en niets meer voelt.  
2 Het sympathische systeem onderdrukt in een bedreigende situatie (denk hierbij ook aan  milde pijn of angst) het sociale engagement systeem. Vechten of vluchten krijgt aldus de voorrang. Als het systeem geregeld aanstaat, bijvoorbeeld bij chronische haast of spanning, dan kan iemand dat persoonlijk als ‘energiek’ en ‘normaal’ beleven (want hij/zij is er tenslotte aan gewend), maar een buitenstaander ziet de (heftige) opwinding en verhoogde arousal in de persoon wel.
3 De ventrale vagus (het sociale engagement systeem) heeft het vermogen beide andere systemen af te remmen en tot rust te brengen als die actief zijn bij een toestand van chronische stress.

Dit ventrale vagus / sociale systeem kan echter alleen worden aangezet door/in relatie met een helpende ander! Dit is het punt waarop adem/ontspanningstherapie bijvoorbeeld in beeld kan komen.

Trauma: Stoornissen in de ventrale Vagus
Trauma wordt wel gedefinieerd als een ernstige geestelijke schok, die ontstaat door een nare ervaring in een bedreigende situatie en die een blijvende stoornis in het ons zenuwstelsel teweegbrengt omdat degene niet in staat was adequaat te reageren en overweldigt raakt.
Trauma kan eenmalig zijn maar ook zich over een langere periode uitstrekken. Bij dreiging kun je denken aan een onveilige omgeving, emotioneel afwezige ouders, een eisende sociale omgeving (school, ouders, vrienden), seksueel misbruik maar ook bij pijn en angst b.v. ten gevolge van een ongeluk, operatie, infectie of blessure.
Als de lijfelijke reacties van de cliënt voor hem/haar onbegrijpelijk zijn, kan ook het lichaam zelf als bedreigend of onveilig worden ervaren. De onveilige situatie is dan het lichaam geworden. Met in het achterhoofd de polyvagale theorie kunnen we begrijpen dat vooral de geconditioneerde reacties die gedomineerd worden door de dorsale vagus en het sympathische systeem, de overhand hebben in het dagelijkse functioneren van de persoon. Men leeft als het ware constant in verhoogde alertheid, met verhoogde spierspanning en gevoelens van uitputting en depressie. Het sociale interactiesysteem is daardoor geremd, wat juist zorgt voor verergering van klachten omdat iemand zich niet open kan stellen voor verbinding.

Als de opgebouwde defensieve energie zich niet ontlaadt in actie, bouwt ze alsmaar verder op en ervaar je in spanning in je spieren, stijfheid van gewrichten en rigiditeit bij bewegen o.a. ten gevolge van een verminderde coördinatie. Trauma heeft dus naast een mentale component ook absoluut een fysieke component.  De vastgehouden spierspanning is vaak een trigger die het sympathische systeem actief houdt.
Zo kan een vicieuze cirkel ontstaan van actie, die op de lange duur zal leiden tot activering van het eerste en oudste systeem de dorsale vagus. Men leeft maar innerlijk ontstaat een staat van uitputting: gevoelens van onverschilligheid, depressie, schaamte, zelfhaat en tenslotte totale ‘afschakeling’: een staat van hypo arousal. Vrouwen vertonen daarbij over het algemeen meer de dorsale vagus respons en mannen vertonen bij stress meer de sympathische respons.

Tot slot:
Het is nauwelijks mogelijk om zelfstandig uit deze chronische staat te komen. Daarom is het nodig dat iemand anders in eerste instantie de ventrale vagus bij de cliënt stimuleert; dat kan door een veilige omgeving te creëren, door verbale begeleiding en door de patiënt uit te nodigen om geleidelijk aan gevoelscontact te maken met zijn lichaam.
‘De mens is niet gemaakt om alleen te lijden, evenmin als hij gemaakt is om alleen lief te hebben’   Rudi van Dantzig, choreograaf en schrijver.

 ² The polyvagal theory: neurophysiological foundations of emotions, attachment, communication, and self-regulation. Porges SW, 2011, New York, NY: Norton ³ Freeze for action: neurobiological mechanisms in animal and human freezing, Karin Roelofs, Donders Institute for Brain Cognition and Behaviour and Behavioural Science Institute, Radboud University Nijmegen